Wydziedziczenie

Spadek, nieodłącznie, związany jest z prawem do jego odziedziczenia. O tym, kto i kiedy dziedziczy w ramach ustawy, lub też o testamentach , którymi można wyłączyć od dziedziczenia,już pisałem na blogu. Dzisiejszy wpis będzie o sytuacji stojącej po przeciwnej stronie dziedziczenia.

Często można się spotkać, czy to w filmach (zwłaszcza amerykańskich), czy też w codziennym życiu, ze zwrotem „wydziedziczę cię”. Kontekst takiego stwierdzenia wydaje się oczywisty – spadkodawca posiada majątek, ale nic z tego majątku po jego śmierci nie przypadnie wydziedziczonemu. Takie słowa padają zwykle w sytuacji, w której ów „wydziedziczany” dopuszcza się, względem spadkodawcy, jakiejś nieprawości. Czym jednak jest, w myśl polskiego prawa spadkowego, wydziedziczenie? Czy faktycznie „wydziedziczenie” kogoś oznacza, że rzeczywiście nie otrzyma on nic z majątku pozostawionego przez spadkodawcę?

Czym jest wydziedziczenie?

Wyłączenie od dziedziczenia spadku, dokonane testamentem, nie jest wydziedziczeniem w znaczeniu prawnym. Pominięta, przy powołaniu do spadku, osoba nie otrzymuje żadnych korzyści majątkowych z majątku pozostawionego przez spadkodawcę. Taka osoba zachowuje jednak swoje prawo do zachowku. Zachowek zaś, to prawo do określonej kwoty pieniędzy przysługujące zstępnym (dzieciom, wnukom), rodzicom i małżonkowi spadkodawcy, gdyby, jako uprawnieni do dziedziczenia, otrzymali w spadku mniej niż powinni lub nie otrzymali niczego. Wydziedziczenie, w sensie prawnym, to pozbawienie takiej osoby prawa do należnego jej zachowku.

Kiedy i w jaki sposób można dokonać wydziedziczenia?

Musisz przede wszystkim wiedzieć, że prawo od wydziedziczenia przysługuje wyłącznie spadkodawcy. Oznacza to, że nie może tego zrobić np. jego pełnomocnik czy przedstawiciel ustawowym. Wydziedziczenie wymaga, dla swojej ważności, sporządzenia odpowiednich zapisów w testamencie. Możliwe jest dokonanie wydziedziczenia częściowego, a nawet warunkowego. Wydziedziczenie częściowe sprowadza się do zmniejszenia należnej uprawnionemu kwoty zachowku na przykład zapisem: „wydziedziczam mojego syna z powodu (…), ale żeby nie żył w niedostatku ma otrzymać połowę należnego mu zachowku”. Wydziedziczeniem pod warunkiem będzie przykładowo taki zapis: „Wydziedziczam mojego syna z powodu jego niemoralnego prowadzenia się i nałogowego nadużywania alkoholu, ale może otrzymać należny mu zachowek, jeżeli podejmie leczenie odwykowe”. Przyczyna wydziedziczenia musi występować w chwili sporządzania testamentu. Nie jest więc możliwe wydziedziczenie pod warunkiem, że dopiero w przyszłości wystąpią przyczyny je uzasadniające. Nie będzie więc skuteczny zapis takiej treści: „wydziedziczam mojego syna, jeżeli zostanie narkomanem”.

Przyczyny wydziedziczenia.

Wydziedziczenie nie jest całkowicie pozostawione woli spadkodawcy. Podstawą dokonania wydziedziczenia mogą być wyłącznie zachowania wydziedziczonego, które spełniają ustawowo określone przesłanki. Dokonać wydziedziczenia można, bowiem tylko wtedy, gdy uprawniony do zachowku:

1) Wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego.

Takie zachowanie najczęściej związane jest ze sposobem życia np. wywołanym nadużywaniem alkoholu lub narkotyków czy też agresywnym zachowaniem, które ma miejsce wbrew woli spadkodawcy. „Uporczywość” postępowania oznacza, że chodzi o zachowania długotrwałe, ciągłe lub powtarzające się, a nie jednorazowe. Dodatkowo spadkodawca musi się takiemu postępowaniu wyraźnie sprzeciwiać.

2) Dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy ich czci.

Przesłanka ta znajdzie zastosowanie np. gdy spadkobierca dokonał lub planował dokonanie umyślnego czynu zabronionego. Sam fakt popełnienia przestępstwa nie musi być stwierdzony uprzednio wydanym, prawomocnym wyrokiem sądu karnego. Niemniej wyrok karny, co do zasady, jest wiążący dla sądu cywilnego.

3) Uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Działanie spadkobiercy, spełniające tą przesłankę, często można wręcz nazwać „porzuceniem” członka rodziny. Obejmuje ono zerwanie z nim kontaktu, nie interesowanie się jego życiem i zdrowiem czy brakiem pomocy w chorobie. Takie postępowanie również musi być uporczywe.

Od 15 listopada 2023 r. rozszerzone zostały przesłanki wydziedziczenia o następujące:

Pierwsza to uporczywe uchylanie się przez spadkobiercę wobec spadkodawcy od wykonywania obowiązku alimentacyjnego. Obowiązek ten musi być określony co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową.

Druga obejmuje uporczywe uchylanie się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą. W szczególności wynikającego z:

a) władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego,
b) małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo
c) obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka.

Czy sąd bada prawdziwość przyczyn dokonanego wydziedziczenia?

Tak, w postępowaniu spadkowym sąd będzie badał, czy podana przez spadkodawcę przyczyna była prawdziwa i uzasadniała dokonanie wydziedziczenia. Musisz w związku z tym pamiętać, by przyczynę lub przyczyny jeżeli jest ich wiele, wydziedziczenia wyraźnie wskazać w testamencie.

Wydziedziczenie a przebaczenie.

Prawo do wydziedziczenia wygasa, jeśli spadkodawca przebaczył uprawnionemu. Przebaczenie to, najogólniej mówiąc, wyrażona na zewnątrz decyzja o puszczeniu dotychczasowego, nagannego zachowania uprawnionego, w niepamięć. Aktu przebaczenia może dokonać, wyłącznie osobiście, spadkodawca. Jako, że taki akt stanowi zdarzenie faktyczne, nie może zostać odwołany. Sam fakt przebaczenia nie powoduje bezskuteczności wydziedziczenia, które nastąpiło przecież wcześniej. Jeżeli spadkodawca chce usunąć skutki wydziedziczenia, z uwagi na to, że przebaczył uprawnionemu to musi odwołać wydziedziczenie albo cały testament, w którym wydziedziczenie było zawarte. Uprawniony odzyska w ten sposób prawo do zachowku.

Ponowne wydziedziczenie jest możliwe, ale spadkodawca nie może tego dokonać na podstawie zachowań przebaczonych, które stanowiły podstawę wcześniejszego, ale już cofniętego, wydziedziczenia.

Przepisy przewidują również inną możliwość uregulowania spraw spadkowych między przyszłym spadkobiercą ustawowym a przyszłym spadkodawcą – umowę o zrzeczenie się dziedziczenia.

Autor

Marcin Czwakiel

Adwokat, specjalista prawa spadkowego i karnego.