Zachowek – komu, kiedy i w jakiej wysokości się należy?

O tym, czym jest spadek oraz co oznacza jego nabycie pisałem we wcześniejszym wpisie na blogu. W dzisiejszym artykule postaram się przedstawić, w sposób zrozumiały, kwestie związane z zachowkiem, często nazywanego również zachówkiem.

Co to jest zachowek?

Zachowek to, najkrócej ujmując, kwota pieniędzy, a właściwie prawo do kwoty pieniędzy, która Ci przysługuje, gdy ze spadku, po osobie bliskiej, nie dostaniesz nic lub mniej niż powinieneś otrzymać gdybyś dziedziczył na podstawie ustawy. Najczęściej dzieje się tak, gdy spadkodawca pozbył się przed śmiercią całego swojego majątku (np. darował mieszkanie sąsiadce) lub gdy spadkodawca pominął kogoś w testamencie.

Właśnie w takiej sytuacji przepisy przewidują drogę ochrony pokrzywdzonego spadkobiercy. Trzeba przy tym uczciwie przyznać, że ochrona ta nie zawsze jest sprawiedliwa. Zdarza się, że o zachowek ubiegają się osoby, które od wielu lat nie interesowały się losem spadkodawcy i nie miały z nim nawet kontaktu. Dużo zależy również od zachowania się, jeszcze za życia, samego spadkodawcy i podejmowanych przez niego decyzji takich jak np. udzielanie darowizn.

Kto jest uprawniony do żądania zachowku?

Grupa osób, którym przysługuje zachowek jest bardzo wąsko określona. Są to: małżonek, rodzice oraz zstępni (dzieci, wnuki, prawnuki itd.) spadkodawcy (czyli zmarłego). Nikomu innemu zachowek nie przysługuje.

Co równie ważne osoby te muszą być powołane do spadku z ustawy by zachowek im przysługiwał. Innymi słowy osoby, którym jakaś część spadku, na podstawie dziedziczenia ustawowego, by się należała gdyby spadkodawca nie pominął ich w testamencie. Podam dwa przykłady dla zrozumienia tej kwestii:

Przykład 1: Z ustawy dziedziczą druga żona oraz syn z pierwszego małżeństwa spadkodawcy. Testamentem spadkodawca cały majątek (np. mieszkanie) przepisał drugiej żonie. Wnukowi (czyli synowi syna) nie będzie przysługiwało prawo do zachowku, gdyż nie jest on powołany do dziedziczenia z ustawy. Zachowek będzie przysługiwał synowi zmarłego, gdyż zgodnie z przepisami to on dziedziczyłby z ustawy wraz z drugą żoną zmarłego.

Przykład 2: Z ustawy dziedziczą druga żona oraz syn z pierwszego małżeństwa spadkodawcy. Testamentem spadkodawca cały majątek (np. mieszkanie) przepisał drugiej żonie. Niestety syn spadkodawcy umarł przed nim. Wnukowi w takim wypadku będzie przysługiwało prawo do zachowku gdyż byłby z ustawy powołany do spadku po swoim dziadku wraz z jego drugą żoną.

Kiedy mogę żądać zachowku?

Zachowku możesz żądać, jeżeli spadkodawca:

1) za życia rozporządził całym swoim majątkiem (np. dokonał darowizn) i w spadku nic nie otrzymałeś,

2) za życia rozporządził częścią swojego majątku (np. dokonał darowizn) i w spadku otrzymałeś mniej niż byś otrzymał, gdyby majątkiem nie rozporządził,

3) zdecydował sporządzając testament, że dziedziczą po nim określone osoby i nie ma Cię wśród nich, a dziedziczyłbyś, na podstawie ustawy, gdyby nie było testamentu.

W jakiej wysokości mogę żądać zachowku?

Generalną zasadą jest, że zachowek przysługuje w wysokości 1/2 udziału w spadku, który by Ci się należał.

Przykład: Zakładamy, że mama zmarła przed ojcem. Całym majątkiem, który ojciec posiadał przed śmiercią, było mieszkanie. Ojciec w testamencie do całości spadku powołał Twojego brata. Gdyby ojciec nie zapisał całego majątku Twojemu bratu to odziedziczyłbyś razem z bratem mieszkanie, a każdy z was miałby prawo do 1/2 mieszkania o wartości 100 000,00 złotych. Twój udział wynosiłby wiec 50 000,00 zł. W takiej sytuacji możesz od brata domagać się zachowku w wysokości 25 000,00 zł. (1/2 z 50000 zł.)

Od tej zasady są dwa wyjątki –  i wówczas zachowek przysługuje w innej – wyższej wysokości – tj. 2/3 wartości udziału w spadku.

Małoletniość a wysokość zachowku.

Do żądania zachowku w wyższej wysokości uprawniony jest małoletni. Do grupy tej należą wszyscy zstępni (dzieci, wnuki, prawnuki itd.) spadkodawcy, którzy są małoletni. Małoletnim jest osoba, która nie ukończyła 18 lat i nie zawarła związku małżeńskiego do tego czasu.

Stan „małoletniości” uprawniający do żądania zachowku w wyższej wysokości musi istnieć w chwili otwarcia spadku (czyli w chwili śmierci spadkodawcy). Nie ma, więc żadnego znaczenia czy uprawniony do zachowku uzyskał pełnoletność po wytoczeniu powództwa o przysługujący mu zachowek.

Trwała niezdolność do pracy a wysokość zachowku.

Do żądania zachowku w wyższej wysokości uprawnione są również osoby trwale niezdolne do pracy zarobkowej. Najczęściej dotyczyło to będzie rencistów i emerytów.

Należy jednak pamiętać, że warunkiem jest trwała niezdolność do pracy, a nie samo posiadanie statusu emeryta lub rencisty. Nawet, zatem osiągnięcie wieku emerytalnego, nie gwarantuje Ci automatycznego „przypisania” możliwości dochodzenia wyższego zarobku.

Status rencisty również nie oznacza, że można dochodzić wyższego zachowku. Renta bywa przyznawana zarówno z tytułu pełnej jak i częściowej niezdolności do pracy. Świadczenia rentowe są przyznawane trwale lub na określony czas.

Podsumowując: osoba będąca trwale i całkowicie niezdolna do pracy, może żądać zachowku w wyższej wysokości.

Warunek trwałej niezdolności do pracy, musi także zachodzić w chwili otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy).

Darowizna a zachowek.

Pytanie, które często się pojawia na poradach prawnych, brzmi mniej więcej tak: Mój brat otrzymał 5 lat przed śmiercią mamy, od niej, mieszkanie w darowiźnie. Po śmierci nie pozostawiła żadnego majątku. Ja i brat formalnie złożyliśmy oświadczenia o przyjęciu spadku. Czy należy mi się zachowek?

Odpowiedź na to pytanie brzmi: tak, zachowek Ci się należy. Zgodnie, bowiem z przepisami, przy jego obliczaniu, uwzględnia się darowizny dokonywane przez spadkodawcę. Nie dotyczy to jednak wszystkich darowizn.

Które darowizny nie podlegają uwzględnieniu w wyliczeniu zachowku?

Przepisy dość dokładnie określają, których darowizn nie należy wliczać do rozliczenia zachowku. I tak, przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn. Nie dolicza się także darowizn dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Termin ten liczy się wstecz od otwarcia spadku.

Darowizny dokonane na rzecz spadkobierców są wliczane bez względu na termin ich dokonania.

Jakich jeszcze darowizn nie bierze się pod uwagę przy obliczaniu należnego zachowku?

Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych (dzieci). Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego.

Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.

Jaką wartość darowizny należy przyjąć przy rozliczaniu zachowku?

Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, ale według cen z chwili ustalania zachowku.

Przykład: Spadkodawca, który zmarł w 2018 roku, dokonał w 2009 roku darowizny mieszkania o wartości 100 000,00 zł. Wartość tego mieszkania należy ocenić według cen z 2020 roku (bo dziś ustalamy wysokość zachowku). Mieszkanie to warte jest w 2020 roku 250 000,00 zł. W związku z tym należny zachowek liczyć należy od kwoty 250 000,00 zł.

Przedawnienie roszczenia o zachowek.

Jak każde roszczenie tak również roszczenie o zachowek może się przedawnić. Przedawnienie oznacza, że osoba zobowiązana do zapłaty zachowku, może uchylić się od obowiązku spełnienia świadczenia. Termin do dochodzenia zachowku wynosi 5 lat.

Data początkowa, od której należy liczyć 5 letni termin przedawnienia, zależy od tego czy spadkodawca pozostawił testament czy też nie.

Jeżeli spadkodawca nie pozostawił testamentu, to datą początkową jest data jego śmierci (data otwarcia spadku).

Przykład: spadkodawca zmarł 30 grudnia 2014 roku i nie pozostawił testamentu. Termin przedawnienia roszczeń o zachowek upłynął 30 grudnia 2019 r. i aktualnie, w 2020 roku dłużnik (zobowiązany do zapłaty zachowku) może skutecznie podnieść zarzut przedawnienia.

Jeżeli spadkodawca pozostawił testament, to za datę początkową, uznaje się datę ogłoszenia testamentu.

Przykład: spadkodawca zmarł 30 grudnia 2014 roku i pozostawił testament. Testament został otwarty i ogłoszony u notariusza 15 maja 2016 roku. W takiej sytuacji dopiero po dniu 15 maja 2021 roku dłużnik będzie mógł skutecznie podnieść zarzut przedawniania.

Uwaga! Jeżeli wierzyciel (osoba uprawniona do zachowku), przed datą upływu terminu przedawnienia, założy sprawę sądową o zapłatę zachowku lub zawezwanie do próby ugodowej to dłużnik nie może skutecznie powołać się na upływ terminu przedawnienia. Swoim działaniem wierzyciel przerwie bieg terminu przedawnienia.

Autor

Marcin Czwakiel

Adwokat, specjalista prawa spadkowego i karnego.