Testament. Podstawowe informacje

W poprzednim wpisie wskazywałem, czym jest otwarcie spadku, w jaki sposób można potencjalny spadek przyjąć lub odrzucić, w tym także w imieniu małoletniego. W jaki jednak sposób można kogoś do spadku powołać? Czy powołanie to musi obejmować całość spadku, czy może jedynie część? I najważniejsze – jakie są wymagania prawne stawiane testamentom, dla uznania ich ważności?

Powołanie do spadku.

Zgodnie z przepisami polskiego prawa spadkowego powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu. Krąg spadkobierców ustawowych ustalony jest odgórnie przepisami prawa, co do całości spadku wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo, gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą.

Krótko przypomnę, że spadkobiercą nazywamy osobę, która dziedziczy po zmarłym, którego nazywany jest spadkodawcą. W przypadku, gdy spadkodawca sporządził ważny testament, z zachowaniem wszystkich wymaganych formalności, to do dziedziczenia powołane są osoby wskazane przez spadkodawcę. Spadkodawcę, który pozostawił testament nazywa się testatorem.

Uwaga: Testament stanowi jedyną prawną możliwość rozporządzania majątkiem na wypadek śmierci.

Kto może sporządzić testament?

Testament może zostać sporządzony wyłącznie przez osobę mającą pełną zdolność do czynności prawnych, która jest w stanie w sposób świadomy i swobodny podejmować decyzje i wyrażać swoją wolę. Co do zasady możliwość testowania przysługuje osobom, które uzyskały pełnoletniość (zarówno przez osiągnięcie wieku 18 lat jak i przez wcześniejsze zawarcie małżeństwa – jest to możliwe w przypadku kobiety, która ukończyła lat 16) i nie są ubezwłasnowolnione.

Testamentu nie można sporządzić ani odwołać przez przedstawiciela.

Zmiana i odwołanie testamentu.

Raz sporządzony testament może zostać w każdym czasie zmieniony w całości lub części a nawet odwołany przez spadkodawcę. Odwołania testamentu można dokonać sporządzając nowy testament. Można też w zamiarze odwołania testament zniszczyć lub pozbawić go cech, od których zależy jego ważność (np. wycięcie z testamentu własnoręcznego swojego podpisu). Można też dokonać w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień.

Uwaga! Nie jest tak, że nowy testament powoduje, że stary w całości traci moc! Jeżeli spadkodawca sporządzi nowy testament nie zaznaczając w nim, że poprzedni odwołuje, to odwołaniu ulegają tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego testamentu.

Może się zdarzyć i w postępowaniach spadkowych dosyć często faktycznie się zdarza, że spadkodawca w trakcie swojego życia sporządził kilka, a nawet kilkanaście testamentów o różnej treści np. zmieniając osoby uprawnione do spadku po nim. Prawo tego rodzaju działań nie zabrania, lecz powoduje to szereg komplikacji przy ustalaniu kręgu spadkobierców, czyli tego, kto i w jakim zakresie ma zostać uznany przez sąd za spadkobiercę.

Sporządzanie wspólnych testamentów.

Co do zasady jeden testament może zawierać rozporządzenia tylko jednego spadkodawcy. Jeżeli np. małżonkowie chcą zgodnie, do dziedziczenia całości spadku po sobie, powołać swoje jedyne dziecko, to nie mogą sporządzić i podpisać tylko jednego dokumentu. W takim wypadku muszą sporządzić dwa odrębne testamenty nawet, jeżeli są takiej samej treści – każdy swój.

Ilu maksymalnie spadkobierców można powołać?

Nie ma ograniczeń prawnych w tym zakresie. Spadkodawca może powołać do spadku jedną lub nawet kilkaset osób. Dodatkowo powołanie do spadku może obejmować całość lub tylko część spadku. Jeżeli sam spadkodawca nie określi wysokości udziałów spadkowych, powołanym do spadku spadkobiercom, to przyjmuje się, że ich udziały są równe. Nie ma przeszkód by spadkodawca do ½ spadku powołał jedną osobę a do pozostałej ½ spadku pięć innych. Przepisy nie przewidują również w tym zakresie żadnych ograniczeń.

Czym jest przyrost?

Jeżeli spadkodawca powołał kilku spadkobierców testamentowych, a jeden z nich nie chce lub nie może być spadkobiercą, przeznaczony dla niego udział, co do zasady, przypada pozostałym spadkobiercom testamentowym w stosunku do przypadających im udziałów. Właśnie tako stan nazywamy przyrostem. Spadkodawca może jednak przewidzieć zaistnienie takiej sytuacji po jego śmierci i dokonać innego, odmiennego niż wyżej wskazano, rozporządzenia swoim majątkiem.

Kto może być spadkobiercą?

Spadkobiercą zarówno testamentowym jak i ustawowym, nie może być osoba fizyczna, która nie żyje w chwili otwarcia spadku (czyli w dacie śmierci spadkodawcy), ani osoba prawna, która w tym czasie nie istnieje. Fundacja ustanowiona w testamencie przez spadkodawcę może być spadkobiercą, jeżeli zostanie wpisana do właściwego rejestru w ciągu dwóch lat od ogłoszenia testamentu.

Nic nie stoi na przeszkodzie byś, jako dziadek/babcia do spadku po sobie powołał przyszłego wnuka. Dla skuteczności takiego powołania wymagane jest jednak spełnienie dwóch warunków:

– dziecko musi być poczęte w chwili otwarcia spadku (śmieci spadkodawcy), oraz
– dziecko musi urodzić się żywe.

Rodzaje testamentów zwykłych.

Testament własnoręczny.

Jest to tak zwany testament holograficzny. Testament taki musi zostać w całości sporządzony własnoręcznie, czytelnie podpisany (nie może to być forma parafki czy też inicjały) i opatrzony datą jego sporządzenia. Testament stworzony na komputerze, wydrukowany i tylko własnoręcznie podpisany jest nieważny. Z kolei brak daty może, w pewnych sytuacjach, skutkować również nieważnością testamentu.

Testament notarialny.

W tej formie, to notariusz odbiera od spadkodawcy oświadczenie o treści testamentu i sporządza dokument testamentu w formie aktu notarialnego. Taki testament najtrudniej jest podważyć. Notariusz ma bowiem obowiązek upewnienia się, że spadkodawca „wie co robi” i nie działa pod wpływem groźby.

Testament allograficzny.

Czynności sporządzenia testamentu w tym wypadku dokonuje się składając ustne oświadczenie o swojej ostatniej woli wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego. Wymagana jest także obecność dwóch świadków.

Rodzaje testamentów szczególnych.

Testament ustny.

W sytuacji, gdy istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy. W takim przypadku swoją ostatnią wolę spadkodawca oświadczyć musi w obecności co najmniej trzech świadków. Treść takiego testamentu powinna być spisana, przez jednego ze świadków, lub osobę trzecią przed upływem roku. W sporządzonym dokumencie, oprócz treści oświadczenia spadkodawcy, konieczne jest podanie miejsca i daty złożenia tegoż oświadczenia, a także miejsca i daty sporządzenia samego dokumentu. Tak sporządzony dokument podpisują wszyscy świadkowie lub spadkodawca i dwaj świadkowie. Gdy treść testamentu ustnego nie została stwierdzona we wskazany sposób, można ją w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku stwierdzić również przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem.

Testament podróżny.

Ten testament można sporządzić podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym przed dowódcą statku lub jego zastępcą, w obecności dwóch świadków. Wolę spadkodawcy należy spisać, podając datę jej spisania i w obecności świadków odczytać spadkodawcy. Tak spisana wola powinna zostać podpisana przez świadków, dowódcę statku lub jego zastępcę oraz spadkodawcę. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać pisma, należy w piśmie podać przyczynę braku podpisu spadkodawcy.

Testament wojskowy.

Osoby uprawnione do jego sporządzenia oraz formę określa rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej wydane w porozumieniu z Ministrem Sprawiedliwości. Co ciekawe aktualnie obwiązujące rozporządzenie w tej kwestii pochodzi z dnia 30 stycznia 1965 roku (Dz. U. Nr 7, poz. 38). Testament wojskowy może zostać sporządzony jednej z czterech form. Mianowicie:

a) ustnie przed sędzią wojskowym;

b) ustnie, w obecności dwóch świadków (jednocześnie obecnych), z których jeden spisuje wolę spadkodawcy, podając miejsce i datę jej spisania, a następnie tak sporządzony testament podpisują spadkodawca i dwaj świadkowie;

c) ustnie, jeżeli spadkodawca nie może się podpisać, w obecności trzech świadków (jednocześnie obecnych), z których jeden spisuje wolę spadkodawcy podając miejsce i datę jej spisania wraz z wyjaśnieniem powodu braku podpisu spadkodawcy. Tak sporządzony testament po odczytaniu go spadkodawcy i dokonaniu o tym wzmianki podpisują wszyscy trzej świadkowie.

d) w razie obawy rychłej śmierci spadkodawcy wskutek odniesionych ran lub choroby albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie formy testamentu, o których mowa w punktach a-c, jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, testament wojskowy może być sporządzony również w tej formie, że spadkodawca oświadcza swą ostatnią wolę ustnie wobec dwóch świadków, choćby niejednocześnie obecnych. Stwierdzenie treści takiego testamentu może nastąpić w sposób przewidziany dla testamentu ustnego.

Świadek a ważność testamentu.

Istnieją dwie grupy osób, które nie mogą być świadkami sporządzania testamentów. Ich udział powoduje nieważność testamentu w całości lub może powodować nieważność części lub całego testamentu.

Bezwzględnie niezdolną do bycia takim świadkiem przy sporządzaniu testamentu jest osoba, która:

– nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych,
– jest niewidoma, głucha lub niema,
– nie może czytać i pisać,
– nie włada językiem, w którym spadkodawca sporządza testament,
– została skazana prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania.

Obecność takiego świadka powoduje, że testament jest nieważny.

Z kolei względnie niezdolnym do bycia świadkiem jest osoba:

– dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść,

– jak również jej małżonek, krewni lub powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia.

Jeżeli świadkiem była jedna tych osób, nieważne jest tylko postanowienie testamentu, w części, w której przysparza korzyści tej osobie lub wskazanym wyżej jej krewnym, powinowatym czy tez przysposobionym. W pewnych, wyjątkowych, okolicznościach nieważny może okazać się jednak nawet cały testament.

Jest jednak pewien wyjątek. Jeżeli świadków jest więcej – powiedzmy 6 przy wymaganych 3 osobach (testament ustny), to obecność dodatkowych świadków, w tym o bezwzględnej niezdolności do bycia świadkiem przy sporządzaniu testamentu, należy uznać za prawnie obojętną. Taki testament będzie ważny. Warunkiem jest jednak, aby co najmniej 3 świadków, nie pozostawało członkiem w/w grup.

Inne przyczyny nieważności testamentu.

Oprócz nieważności związanej z obecnością określonych osób, jako świadków przepisy przewidują również, że testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony przez spadkodawcę:

1) w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli;

2) pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem tego błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści;

3) pod wpływem groźby.

Sąd nie prowadzi jednak postępowania w kierunku nieważności testamentu sam z siebie (z urzędu). Zarzut nieważności testamentu musi zostać podniesiony i udowodniony przez osobę mającą w tym interes (najczęściej jest to spadkobierca pominięty w testamencie), która uważa, że akt ostatniej woli, będący podstawą dziedziczenia, jest nieważny. W zakresie dowodzenia nieważności dopuszczalne są wszystkie środki dowodowe. Najczęściej podnoszonym argumentem, jest sporządzenie testamentu przez osobę, która nie była w stanie sporządzić dokumentu z właściwym rozeznaniem. Podstawą takich twierdzeń mogą być różnego rodzaju choroby, na które cierpiała i przyjmowane leki. W takich sytuacjach często przesłuchuje się świadków mających styczność z testatorem w okresie sporządzania testamentu. Sąd zwykle gromadzi również dokumentację medyczną spadkodawcy i powołuje biegłego właściwej specjalizacji by się wypowiedział czy choroba i przyjmowane leki miały wpływ na swobodne i świadome podejmowanie decyzji przez spadkodawcę.

Reasumując: jeżeli uważasz, że testament, w którym spadkodawca Cię pominął, jest z jakichś przyczyn nieważny, to musisz podjąć kroki zmierzające do udowodnienia tego faktu! Stwierdzenia, że dany testament jest nieważny dokonać może wyłącznie sąd, po przeprowadzeniu postępowania dowodowego.

Autor

Marcin Czwakiel

Adwokat, specjalista prawa spadkowego i karnego.