Prawa podejrzanego. Obrona i składanie wyjaśnień

Przedstawiono Ci zarzuty i przesłuchano jako podejrzanego. Wciąż jednak nie wiesz jakie masz prawa jako podejrzany? W cyklu wpisów o prawach podejrzanego, który dzisiaj rozpoczynam, postaram się w przystępny sposób wyjaśnić czego możesz żądać lub jak postępować będąc podejrzanym lub oskarżonym.

Przede wszystkim przed rozpoczęciem przesłuchania powinieneś być pouczony ustnie o swoich prawach. Musisz także otrzymać pisemną informację o przysługujących Ci prawach. Niestety informacja ta zawarta jest na 2 lub 3 stronach, napisanych dość drobnym drukiem a przesłuchującemu zawsze się spieszy. Szczególnie śpieszy się policjantom. Proszą oni o podpisanie dokumentu. Nie podpisuj tego dokumentu bez jego czytania. Masz prawo spokojnie go przeczytać i nikt nie powinien Cię popędzać. Powinieneś przecież poznać swoje prawa.

Prawo do obrony.

Podstawowym prawem Ci przysługującym jest prawo do obrony. Przez pojęcie prawa do obrony należy rozumieć, iż w postępowaniu karnym (przygotowawczym czy sądowym) przysługuje Ci szereg praw, z których możesz skorzystać, a które postaram się omówić w niniejszym oraz kolejnych wpisach.

1. Prawo do składania wyjaśnień lub odmowy składania wyjaśnień.

W toku postępowania przygotowawczego po przedstawieniu Ci zarzutów zawierających opis czynu lub czynów, których według organów ścigania miałeś się dopuścić, funkcjonariusz policji lub prokurator rozpocznie Twoje przesłuchanie. Po odebraniu od Ciebie danych osobowych zostaniesz zapytany czy zrozumiałeś zarzut lub zarzuty, które Ci przedstawiono. Od momentu przedstawienia Ci zarzutów, w toku postępowania przygotowawczego, otrzymujesz status podejrzanego. Następnie padnie pytanie czy przyznajesz się do popełnienia zarzucanego lub zarzucanych Ci czynów. Już w tym momencie a nawet wcześniej – już w przypadku zadawania pytań związanych z danymi osobowymi, masz prawo odmówić odpowiedzi na pytania.

W dalszej kolejności następuje etap merytorycznego przesłuchania. Najczęściej dopiero w tej chwili, co nie jest prawidłowe i powinno nastąpić wcześniej, jesteś pouczany o przysługującym Ci prawie do składania wyjaśnień lub odmowy składania wyjaśnień.

Podjęcie decyzji o tym, że będziesz składał wyjaśnienia nie oznacza, że musisz je złożyć co do całości przebiegu zdarzeń czy też w stosunku do wszystkich stawianych Ci zarzutów. Oczywiście masz prawo  w całości ustosunkować się do zarzutów, ale możesz swoje wyjaśnienia ograniczyć do ich części czy nawet jednego konkretnego wycinka danego zdarzenia. Twoje prawo do obrony przejawia się również w tym, że możesz odmówić odpowiedzi na zadawane pytania w całości, ale masz także prawo nie udzielać odpowiedzi na niektóre pytania. Ty wybierasz wówczas, na które pytania chcesz odpowiedzieć.

Przysługuje Ci także prawo do całkowitej odmowy składania wyjaśnień.

Skorzystanie z prawa do odmowy składania zeznań w całości czy też w części, jak również z prawa do odmowy odpowiedzi na wszystkie czy też niektóre pytania, nie wymaga jakiegokolwiek uzasadnienia. Nie musisz się tłumaczyć dlaczego tak, a nie inaczej, postanowiłeś skorzystać z prawa Ci przysługującego. Nie możesz być zmuszany do składania wyjaśnień.

Pamiętaj! Skorzystanie przez Ciebie z opisanego wyżej prawa nie może mieć dla Ciebie negatywnych skutków procesowych.

W ramach przysługującego Ci prawa możesz, dla przykładu, również odmówić odpowiedzi na pytania Sądu czy też prokuratora, ale zgodzić się odpowiadać na pytania swojego adwokata czy adwokatów osób współoskarżonych.

Ważne!  Możesz zmienić zdanie, w zakresie korzystania z tego prawa,  w trakcie trwania postępowania przygotowawczego czy też sądowego. Jeżeli wcześniej odmówiłeś składania wyjaśnień lub odpowiedzi na pytania to na każdym etapie tych postępowań możesz wyjaśnienia złożyć.

Dla przykładu: w toku postępowania przygotowawczego masz prawo złożyć wyjaśnienia dopiero po zapoznaniu się z zebranym w sprawie materiałem dowodowym. Możesz wówczas wypowiedzieć się co do każdego dowodu. Natomiast w postępowaniu sądowym możesz ze swojego prawa skorzystać po przeprowadzeniu i zweryfikowaniu dowodów przez sąd.

W toku postępowania sądowego na każdym etapie tego postępowania, jako oskarżony,  masz prawo składania wyjaśnień  i oświadczeń. Możesz także przedstawić swoje stanowisko po przeprowadzeniu każdego, nawet pojedynczego, dowodu.

Jeżeli zdecydujesz się na składanie wyjaśnień, to musisz mieć na uwadze, że nie jest to prawo nieograniczone. Oczywiście nie grozi Ci odpowiedzialność karna za składanie fałszywych wyjaśnień lub zatajanie prawdy. Możesz być jednakże pociągnięty do odpowiedzialności karnej, jeżeli składając wyjaśnienia pomówisz kogoś o popełnienie przestępstwa lub kogoś zniesławisz (czyli pisząc w wielkim skrócie, pomówisz określoną osobę o zachowania, które mogą ja poniżyć).

Jako podejrzany posiadający informacje niejawne lub związane z tajemnicą zawodu, który wykonujesz, masz prawo wykorzystać te informacje w zakresie realizacji swojego prawa do obrony. Nie musisz być zwalniany z tajemnicy. Informacje te możesz jednak ujawnić tylko w zakresie niezbędnym dla swojej obrony.  

2. Prawo do skorzystania z pomocy obrońcy.

Przed przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego przesłuchujący ma obowiązek poinformowania o tym, że przysługuje Ci prawo do obrony. Prawo to przejawia się między innymi  tym, ze masz możliwość ustanowienia obrońcy z wyboru. Obrońcę z wyboru wybierasz oczywiście osobiście.

Problem zaczyna się jednakże w sytuacji, gdy zostałeś zatrzymany i nie masz możliwości kontaktu z najbliższymi. Nie oznacza to, że nie możesz mieć kontaktu z obrońcą. W momencie zatrzymania, na Twoje żądanie, obowiązkiem funkcjonariuszy jest umożliwienie Ci, najczęściej telefonicznego, kontaktu z obrońcą. Oczywiście zatrzymanie następuje najczęściej z zaskoczenia i nie każdy ma w głowie (lub w swoim telefonie) numer kontaktowy do obrońcy. W takiej sytuacji powinieneś zażądać aby Twoje prawo do obrony realizował obrońca z urzędu.

Pamiętaj! Jeżeli jesteś pozbawiony wolności to obrońcę z wyboru może ustanowić dla Ciebie każda inna osoba. Nie musi być to osoba związana z Tobą rodzinnie. Może być to Twoja konkubina czy też przyjaciel. O tym, że dana osoba ustanowiła dla Ciebie obrońcę powinieneś być natychmiast poinformowany. Po otrzymaniu informacji do Ciebie należy potwierdzenie – akceptacja – wybranego obrońcy lub odmowa tej akceptacji.

Uważaj! Obrońca z urzędu może być Ci przyznany wyłącznie na Twoje żądanie (wniosek).

Kiedy przysługuje Ci prawo do obrońcy z urzędu ?

Obrońca z urzędu, powinien zostać dla Ciebie ustanowiony, jeżeli spełnione zostaną trzy warunki równocześnie:

– w postępowaniu karnym nie możesz mieć ustanowionego obrońcy z wyboru. Oznacza to, że jeżeli korzystasz z pomocy obrońcy z wyboru, prawo do drugiego obrońcy, z urzędu, Tobie nie przysługuje. Jednakże, jeżeli w toku postępowania przygotowawczego lub sądowego, korzystałeś wcześniej z pomocy obrońcy z wyboru i z uwagi na pogorszenie się Twojego stanu majątkowego musiałeś z pomocy tego z obrońcy zrezygnować, to nic nie stoi na przeszkodzie abyś złożył żądanie (wniosek) o ustanowienie dla Ciebie obrońcy z urzędu,

– Twój stan majątkowy wskazuje na to, że nie jesteś w stanie ponieść kosztów obrony. Przeprowadzenie dowodów wykazujących, że Twój stan majątkowy uzasadnia żądanie uzyskania pomocy prawnej, poprzez ustanowienie dla Ciebie obrońcy z urzędu, obciąża Ciebie.

Musisz wykazać, ze zaistniała jednak z dwóch sytuacji:

– w ogóle nie posiadasz środków na opłacenie obrońcy z wyboru,

– posiadasz środki finansowe, ale w takiej wysokości, że w przypadku poniesienia tych kosztów, Ty i Twoja rodzina, dozna takiego uszczerbku majątkowego, że nie wystarczy tych środków na zaspokojenie podstawowych potrzeb życiowych.

W jaki sposób należy przeprowadzić dowód uzasadniający taki wniosek ?

Powinieneś przedstawić dowody w postaci dokumentów obrazujących możliwości majątkowe Twoje i Twojej rodziny. Powinny to być, z jednej strony dokumenty obrazujące przychody finansowe rodziny np. umowy o pracę, umowy zlecenia, ewentualnie „fiszki”, z których wynika wysokość wynagrodzenia. Z drugiej strony dokumenty związane z niezbędnymi wydatkami (kosztami) związane bezpośrednio z utrzymaniem rodziny np. opłaty za mieszkanie, opłaty mediów tj. energii elektrycznej, gazu, wody. Do takich dowodów zaliczają się również rachunki – paragony dokumentujące  zakupy żywności, środków higieny osobistej czy ponoszonych kosztów związanych z leczeniem np. zakup lekarstw lub opłaty za wizyty lekarskie. Mogą to być też, ponoszone przez Twoją rodzinę, koszty związane z edukacją dzieci: opłaty za żłobek czy przedszkole, jak i inne opłaty „szkolne” a także  koszty związane z edukacją np. zeszyty, książki czy przybory do pisania.

Musisz się liczyć z tym, że przedłożone przez Ciebie dokumenty mogą zostać sprawdzone przez sąd.

Decyzja, o przyznaniu Ci obrońcy z urzędu, należy do sądu. Faktycznie, w „realu”, zarządzenie  w tym zakresie wydaje  przewodniczący wydziału / uprawnienie to Prezes sądu przenosi właśnie najczęściej  na przewodniczących wydziałów / lub referendarz sądowy.

Uwaga! Na zarządzenie, o odmowie wyznaczenia dla Ciebie obrońcy z urzędu, przysługuje Ci zażalenie. Termin do wniesienia zażalenia wynosi 7 dni o dnia otrzymania odmownej decyzji. Pamiętaj! Jeżeli wyznaczono dla Ciebie obrońcę z urzędu, to decyzja w tym zakresie może być cofnięta, gdy np. przedłożyłeś dokumenty nieprawdziwe lub Twoja sytuacja materialna uległa poprawie. W takim przypadku na postanowienie, o cofnięciu dalszego udzielania  Ci w ten sposób pomocy prawnej, również przysługuje zażalenie.

Obrona obligatoryjna.

W postępowaniu karnym podejrzany (oskarżony) musi mieć obrońcę jeżeli:

– jest nieletni, głuchy, niemy lub niewidomy, zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności;
– wtedy, gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę;
– przed sądem okręgowym jako sądem pierwszej instancji, jeżeli zarzucono mu zbrodnię lub jest pozbawiony wolności.

Autor

Wiesław Czwakiel

Adwokat, specjalista prawa karnego, gospodarczego, rodzinnego i prawa pracy.